De toekomst begrijpen begint bij jezelf kennen

Nederlanders zijn somber over de toekomst. Heel gek is dat misschien ook niet: klimaatverandering ligt op de loer en we krijgen bakken met informatie te verwerken via verschillende kanalen. In mijn serie ‘Toekomstdenkers’ onderzoek ik hoe we anders – hoopvoller – naar de toekomst kunnen kijken. In het eerste artikel sprak ik initiatiefnemers van De Nationale Toekomstcursus: Rudy van Belkom en Roanne van Voorst. Samen met futurologen, strategen en speculatief ontwerpers ontwikkelden ze “een medicijn tegen moedeloosheid”.

Ik volgde de cursus zelf. Het bracht me inzichten over hoe naar de toekomst te kijken. Zoals open staan voor wat er komt, aannames loslaten, creatief zijn en mijn perspectieven delen. Voor een extra verdieping van wat deze vaardigheden betekenen en hoe je de toekomst verkent, sprak ik met twee toekomstdenkers: Tessa Cramer, lector Designing the Future bij Fontys Hogescholen, en Erna Ovaa, programmaleider Strategische Verkenningen bij Rijkswaterstaat.

Leren vooruit te kijken

Cramer vindt het interessant dat we op school tijdens geschiedenislessen wel leren om terug te kijken, maar niet om ons te verhouden tot de toekomst. “We kunnen dat wat er is gebeurd wetenschappelijk onderbouwen en reconstrueren. Dat kan met de toekomst ook.”

Natuurlijk is de toekomst niet te voorspellen, gaat Cramer verder. De toekomst is onzeker en juist daarom vindt ze het een interessant vakgebied. Ze definieert haar werk als “systematisch onderzoek doen naar de toekomst en daarmee besluitvorming in het hier en nu te informeren”. “Ik laat met mijn werk zien dat de toekomst een plek is waar nog veel kan, mits we het ons kunnen voorstellen. En dat voorstellen is nog een hele kluif. Ik probeer mensen zich bewust te maken van hun blinde vlekken en ze op een andere manier te laten kijken naar de toekomst.” 

Cramer ziet dat mensen de toekomst vaak benaderen vanuit de kennis die ze op dit moment hebben. “Omdat we niet weten wat de toekomst brengt.” Soms moeten we iets totaal nieuws gaan doen, om écht te veranderen. Zoals Einstein al zei: ‘We kunnen complexe problemen niet oplossen door in dezelfde denkwijzen te blijven hangen als waarin ze gecreëerd zijn.’”

Door nu te kiezen bepaal je voor een deel de toekomst. “Een voorbeeld, de studiekeuze. Er valt tegenwoordig veel te kiezen. Kies je een richting die het beste bij je past? Iets waar je echt meer over wil leren? Of denk je: als ik kunstgeschiedenis ga studeren, vind ik vast geen werk en kies je dan voor een ‘veilige’ optie, zoals economie? Dan ga je eigenlijk iets doen waar je niet voor in de wieg bent gelegd.”

Waarom vinden we het zo moeilijk om ons open te stellen voor wat er komt? Om het daadwerkelijk heel anders te gaan doen? Cramer vroeg het aan een neurowetenschapper. “Zij legde uit dat ons brein werkt als een geheugenmachine. Het liefst projecteren we onze kennis van het heden op de toekomst. Dus als we nu angst ervaren voor een bepaalde situatie, wordt dat ook het meest realistische scenario. Dat is niet zo, het zit alleen zo in ons hoofd.”

Tessa Cramer. Foto: Aicha Abdoun

Wie willen we zijn?

Eigenlijk begint het toekomstdenken, volgens Cramer, met de fundamentele vraag van voormalig Rijksbouwmeester Floris van Alkemade: wie willen we eigenlijk zijn? “Die vraag vormt de basis om van richting te veranderen. Het maakt uit wat je jezelf toewenst en hoopt.”

Ook Ovaa vindt het belangrijk om de toekomst te verkennen vanuit hoop. “Veel organisaties zijn gewend om naar toekomstscenario’s te kijken en dan te bedenken hoe ze als organisatie zo robuust mogelijk kunnen blijven in ieder scenario. Dan kijk je als het ware vanuit een angstgevoel naar de toekomst. Een toekomst waarin je wilt behouden wat je hebt.”

Binnen Rijkswaterstaat (RWS) zette Ovaa in 2009 het programma Strategische Verkenning op, waarvan ze na 15 jaar nog steeds programmaleider is. RWS zorgt al sinds 1798 voor de rijkswateren en -wegen in Nederland. Het beheert en ontwikkelt wegen, kanalen en dijken, en bouwt tunnels, sluizen en bruggen. Civiele kunstwerken die vele jaren mee moeten gaan. Vooruitkijken is daarbij onmisbaar.

Volgens Ovaa kun je als organisatie je strategie ook ontwikkelen vanuit een meer open en positieve instelling. “Strategie gaat over de functie van je organisatie in de samenleving. Als die samenleving verandert, vraagt dat om bezinning op je rol: wat wil je als organisatie betekenen?”

Gewetensfunctie

Terugblikkend op de begintijd van het programma, zegt Ovaa, dat het programma Strategische Verkenningen bewust op afstand van Den Haag werd geplaatst. De opdracht was: onafhankelijk van buiten naar binnen te kijken en te prikkelen. Directeur-generaal Bert Keijts noemde het ‘de gewetensfunctie van Rijkswaterstaat’. “Dat vind ik nog steeds een interessant woord. Er zit het woord ‘weten’ in van kennis, van nieuwsgierig zijn, kijken wat er gebeurt. Maar ook ‘geweten’. Keijts en zijn dagelijks bestuur wilden dat we scherper keken en nadachten over dingen die misschien niet in lijn zijn met hoe we nu denken, maar waar wel over nagedacht moet worden. Voor de lange termijn of omdat er misschien een risico aan zit als we er niet over nadenken.”

Neem onze ondergrond, gaat ze verder. “Zo rond 2010 zat het onderwerp ‘driedimensionale planologie’ in de lift. Er kwam een groeiend enthousiasme om meer de ondergrond in te gaan. Hoe wilden we hier als Rijkswaterstaat op inspelen? Wat waren onze belangen bij de ondergrond? Samen met Deltares (een onafhankelijk instituut voor toegepast onderzoek naar water en ondergrond, red.) hebben we dat verkend.”

Het was zo’n hot item, dat er ook binnen de landelijke politiek meer aandacht voor kwam. “Toen Den Haag een tijdje later startte met een structuurvisie ondergrond, hadden wij al bedacht wat onze belangen waren. Wij konden duiden wat er gebeurt als je grondwateronttrekkingen vermindert of stopzet, of kabels trekt die wegen en wateren doorkruisen.”

Toekomstdenkers: ‘We zijn allemaal een beetje regisseur van de toekomst’

Uit onderzoek blijkt dat Nederlanders vaak negatief naar de toekomst kijken. In deze serie gaat Corine Spaans op zoek naar antwoorden. Hoe kun je met een positieve blik naar de toekomst kijken?

Read More

Focus

De focus houden op wat voor jou belangrijk is, is lastig in een tijd waarin veel gericht is op de korte termijn, snelheid en urgentie. Dat merkt Cramer ook bij zichzelf: “Ik zou wel meer willen focussen op belangrijke zaken zoals schrijven over toekomstdenken. Toen ik met dat voornemen een nieuw jaar inging, vond ik het makkelijker om elke dag naar de sportschool te gaan. Ook geeft het mij voldoening als ik mijn to do-list kan afstrepen. Je moet ruimte maken om aan jouw ‘toekomst’ te werken.” 

Die ruimte maken is nog geen gemeengoed. Al zie je wel bedrijven die het creëren, zoals  Google. Daar geldt de 20% rule; medewerkers mogen die tijd besteden aan eigen projecten en ideeën waarvan ze denken dat ze het bedrijf ten goede komen. 

Binnen een organisatie als RWS dringt de urgentie van de korte termijn zich ook regelmatig op de voorgrond aan. Ovaa: “Dat we relevante ontwikkelingen bespreken, wil niet zeggen dat er altijd iets mee wordt gedaan. Vaak geldt toch ook de waan van alle dag.” Met zo’n discussie is er wel een zaadje geplant, stelt Ovaa. “Zo heeft het een paar jaar geduurd voordat het onderwerp ‘arbeidsmarktkrapte’ als serieus toekomstprobleem werd herkend.”

De focus blijven houden is ook kritische vragen blijven stellen, zegt Cramer. Ook in je persoonlijke leven. “Soms begint het met iets kleins. Bij klimaatveranderingen kun je je misschien moeilijk voorstellen wat jij kunt doen. Vraag je eens af: wat ik eet ik vaak, en waar koop ik mijn eten? Is dat duurzaam, of zou ik daar iets in kunnen veranderen?”

Zoektocht naar wat je niet weet

RWS voert elke 5 à 6 jaar een grote nieuwe toekomstverkenning uit om de langetermijnstrategie te herijken. Daar werkt het programma Strategische Verkenningen aan mee. De laatste brede verkenning heette ‘Expeditie RWS2050’. Ovaa: “Het woord expeditie drukt goed uit wat  onze DG Michèle Blom bedoelde: met een open blik gaan verkennen, niet wetende wat je terug brengt.” 

Twaalf koppels – bestaande uit een expert en een RWS-medewerker – trokken het land in. Ze verkenden verschillende trends, waaronder de toekomst van de landbouw, klimaat, informatietechnologie en circulaire economie. Daarnaast voerden trainees van RWS gesprekken met verschillende jongeren in subculturen, zoals eilanders op Texel, voetballers en vluchtelingen. Ze vroegen hen onder meer hoe ze tegen de wereldorde aankeken en hoe we in 2050 zouden wonen en reizen.

Die 12 trendanalyses en de gesprekken vormden de basis voor 4 toekomstscenario’s. “Ze zijn een hulpmiddel om het gesprek te voeren, intern en met onze samenwerkingspartners, over wie we als RWS in de toekomst willen zijn”, zegt Ovaa. 

Erna Ovaa

Loslaten

Dat sommige beelden moeilijk los te laten zijn, blijkt uit een ander voorbeeld. Zo vroeg het bestuur Ovaa een verkenning te doen naar wat RWS zou kunnen bijdragen aan het maatschappelijke thema gezondheidszorg. “Dan denk je misschien: dat ligt ver uit elkaar. Maar een hoogleraar gezondheidszorg benoemde direct dat RWS woon-werkverkeer faciliteert, waardoor we voortdurend kunnen blijven zitten. Onderweg zijn er tankstations waar ze kunnen snacken. ‘Natuurlijk kan RWS wat doen!’ Maar dat aanpakken is bijzonder moeilijk, want comfort vinden mensen fijn. Als RWS zetten we wel stappen; in sommige regio’s hebben we het bijvoorbeeld met gemeenten, provincie en bedrijven over de aanleg van snelfietspaden.”

Volgens Cramer kan het helpen om los te laten, door jezelf te laten verwonderen. Bijvoorbeeld door een schilderij, een boek of een film. “Iets dat jou opent. Je een gevoel geeft van ‘wow, dit is echt heel tof’. Dat soort momenten wens ik mijzelf, maar ook anderen toe. Dat je een kippenvelmoment hebt en beseft waar het om gaat. Zo’n moment maakt het mogelijk om iets groots als de toekomst, of een transitie, veel directer te ervaren. Het helpt me de toekomst anders te gaan zien. Laatst nog bij de film Dune.”

Bewust naar mezelf kijken en nu keuzes maken voor een toekomst waar ik op hoop. Denkbeelden loslaten en mezelf laten verwonderen, nieuwe denkbeelden delen, die van anderen horen. Zo ga ik de toekomst tegemoet. Maar dat is nog niet zo makkelijk, maar wel een kwestie van gaan doen. En dat doen kost ‘bloed, zweet en tranen’. Hoe ga ik dat daadwerkelijk doen, hoe ziet dat er in de praktijk uit? Daarover meer in een volgend verhaal.