Toekomstdenkers: ‘We zijn allemaal een beetje regisseur van de toekomst’

Deze tijd van het jaar vraagt om terug te blikken, maar ook om vooruit te kijken. Wellicht heb je goede voornemens. Vaker sporten of minder snel de auto pakken? Of plan je een vakantie, ga je dan wel of niet vliegen? Het heeft allemaal invloed op de toekomst. En over die toekomst zijn we somber. Zo blijkt onder meer uit cijfers van het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) dat zo’n 60%, 3 op de 5 inwoners, negatief is over de toekomst van ons land. Dat negatieve gevoel kan leiden tot de opvatting geen invloed te hebben op de toekomst. Jongeren geloven bijvoorbeeld dat de overheid en bedrijven veel meer invloed hebben op de toekomst dan hun ouders en zijzelf, blijkt uit onderzoek van onderzoeksbureau Motivication.

Om te achterhalen hoe we ons toekomstbeeld dan precies kunnen veranderen, sprak ik met een aantal toekomstdenkers die meewerkten aan de recent gelanceerde Nationale Toekomstcursus. Dit is het eerste artikel in een reeks van drie. Aan het woord komen Rudy van Belkom en Roanne van Voorst.

Medicijn tegen moedeloosheid

“Toekomstdenken gaat eigenlijk over vandaag. Vandaag bereid je je voor op morgen, want als je dat morgen pas doet dan ben je te laat,” zegt Rudy van Belkom, directeur Stichting Toekomstbeeld der Techniek (STT). “Ook als je niets doet, heb je invloed.” Dat sombere toekomstgevoel, dat er in de samenleving heerst, kan volgens hem leiden tot “collectieve apathie” en een “passieve samenleving”. “Een samenleving niet die niet meer droomt.”

In een poging het tij te keren, nam Van Belkom het initiatief voor een Nationale Toekomstcursus. Trendwatchers, strategen, futurologen, scenariodenkers, transitiemanagers en speculatief ontwerpers, leverden een bijdrage en de cursus is sinds november van dit jaar gratis online te volgen. Werken aan de cursus was verbindend, blikt Van Belkom terug. “De cursus is een medicijn tegen moedeloosheid.”

Rudy van Belkom

Grote en kleine toekomstbeelden

Er is meer hoop nodig in deze tijd van verschillende crises, zegt Van Belkom. De cursus is dan ook bedoeld om het toekomstbewustzijn aan te wakkeren. “Toekomstgeletterdheid”, noemt hij het: het vermogen om je te verhouden tot de onvoorspelbaarheid van wat nog gaat komen. Daarbij gaat het niet zozeer om het voorspellen van de toekomst en of die voorspellingen wel of niet uitkomen. “Het gaat er vooral over het voorbereiden op mogelijke scenario’s én het proactief werken aan wenselijke toekomstbeelden.”

Dat toekomstbeeld kan van alles zijn. Klein, groot, dichtbij, ver weg. “Moeite hebben met geldzaken en besluiten te gaan sparen, bijvoorbeeld. Of een organisatie als Rijkswaterstaat die nadenkt hoe het onderhoud van bruggen er de komende dertig jaar uit moet zien. Hoe verplaatsen we ons dan en wat voor bruggen zijn dan nodig? Of een Elon Musk  die naar Mars wil omdat hij denkt dat het over een paar miljoen jaar te heet wordt op aarde en we dan hier niet meer kunnen leven. Dat valt allemaal toekomstdenken.”

Mijn CO₂-dagboek: zo ziet mijn CO₂-voetafdruk eruit met kerst

In deze serie vragen we iemand om een week lang een CO₂-dagboek bij te houden. In deze speciale aflevering onderzoekt redacteur Mauro Mereu zijn kerstvoetafdruk.

Read More

Toekomstbewustzijn als vaardigheid

Van Belkom werd door de oprichter van Brave New World Conference, Alexander Mouret, uitgedaagd met de vraag: zou er niet - net zoals een Nationale AI-Cursus - een Nationale Toekomstcursus moeten komen? Van Belkom ziet veel gelijkenissen in hoe mensen naar AI en de toekomst kijken. “Er is best wat ruis en ook wel angst als het over die onderwerpen gaat.”

Tijdens de jaarlijks terugkerende Brave New World conferentie, die gaat over onderwerpen op het snijvlak tussen technologie, kunst en wetenschap, verzorgde Van Belkom in 2022 een interactieve sessie met het publiek. Hij putte hiervoor uit een future consciousness test, ontwikkeld door onderzoekers van de Finland Futures Research Centre en de universiteit in Turku, Finland.

Volgens deze zogenoemde Futures Consiousness Profile Database bestaat toekomstbewustzijn uit vijf dimensies die je kunt aanleren en meten. Zoals het vermogen van tijdsperspectief: ben je je bewust van het verleden, het heden, de toekomst en de manier waarop gebeurtenissen elkaar in de tijd opvolgen. En jouw geloof dat jouw acties van invloed zijn op de toekomst. Sta je open voor alternatieven?

Van Belkom gebruikte de test om te kijken wat het zou opleveren. Hij vroeg het publiek of ze nadachten over de toekomst en in hoeverre ze het idee hadden invloed op de toekomst te hebben. Die vragen leidden vooral tot veel weerstand. Mensen vroegen zich af of een slechte score betekende dat ze niet toekomstbewust waren en wat dat dan betekende. Het zou misschien beter zijn om mensen de vaardigheden die bij toekomstbewustzijn komen kijken, aan te leren. Zo werd het zaadje voor de cursus geplant.

Ongelooflijk verdrietig

Om te toetsen of een Nationale Toekomstcursus op steun kon rekenen, klopte Van Belkom vervolgens aan bij Roanne van Voorst, toekomst-antropoloog, voorzitter van de Dutch Future Society (DFS) en als universitair docent verbonden aan de Universiteit van Amsterdam.

Ze bevindt zich momenteel in Paraguay, voor een grootschalig internationaal onderzoek naar het toenemend gebruik van AI bij artsen. Omdat de netwerkverbinding slecht is en bellen niet gaat, spreekt ze haar antwoorden in via Whatsapp.

Van Voorst beaamt dat vooral jonge mensen “heel weinig fiducie hebben dat zij de toekomst vorm kunnen gegeven”. “Voor een deel is het natuurlijk ook zo”, zegt Van Voorst. “Ik kan inderdaad helaas niet zorgen dat de oorlog in Gaza ophoudt.” Het gaat er volgens haar om dat mensen “op een realistische manier” gaan voelen waar ze wel grip op hebben.

Het cynisme dat volgens Van Voorst onder jonge mensen heerst, maakt ook “ongelooflijk verdrietig”. “Het is een nare manier van leven als je gelooft dat het niet uitmaakt wat je doet, omdat de toekomst al bepaald is. Daarnaast is het een soort self-fulfilling prophecy: als je gelooft dat actie ondernemen geen zin heeft, doe je niets. En dan weten we zeker dat er niets verandert.”

Doorsnede van de samenleving

Dus, ja, Van Voorst zag de cursus zeker zitten. DFS beschouwt de Nationale Toekomstcursus zelfs als een cadeau voor Nederland, zo is op de website te lezen. Mensen kunnen gratis deelnemen en alle experts leverden kosteloos hun bijdrage. Van Voorst: “Ik vind het belangrijk dat mensen weten waar ze wél grip op hebben. Dat ze het gevoel hebben de wereld iets mooier of vriendelijker te kunnen maken, al is het door deel te nemen aan een buurtproject. Van die kleine projecten worden mensen vaak ook vrolijk. Het geeft inspiratie en moed.”

Een andere reden waarom Van Voorst vond dat de cursus er echt moest komen, was omdat het “toekomst-denkveld” van nu nog veel te exclusief is. “Het is een prachtig vakgebied. Het leert bijvoorbeeld overheden om verder vooruit te denken. Het denkt met bedrijven mee over hoe ze kunnen verduurzamen. Het zet radicale veranderingen in gang. Dat gebeurt nu door - gelukkig wel een steeds grotere groep - professionele toekomstdenkers. Daarin is niet iedereen vertegenwoordigd, we zijn hoofdzakelijk met witte, oudere, hoogopgeleide mensen.”

Van Voorst wil juist een doorsnede van een samenleving als toekomstdenkers, onder wie hele jonge mensen. “Ik vind het altijd zo gek dat we veel praten over onze jongeren; we zien ze als de generatie die de klimaatveranderingen gaat oplossen. Dat legt sowieso een berg verantwoordelijkheid op hun schouders, terwijl we ze vaak niet betrekken in beleidsvorming.”

Jongeren serieus nemen

Daarom gaf het team van De Nationale Toekomstcursus onderzoeksbureau Motivication de opdracht het toekomstbeeld onder jongeren te onderzoeken. Met de cursus willen de makers tegemoet komen aan de impliciete oproep van jongeren om de toekomst, en daarmee de jongeren, serieus te nemen.

De cursus gaat van bewustwording naar inzicht, en geeft deelnemers ook concrete vaardigheden en toepassingen voor de praktijk. Voor de juiste opbouw van het curriculum klopten Van Belkom en Van Voorst aan bij Tessa Cramer, lector Designing the Future bij Fontys Hogescholen. Er volgden sessies met verschillende toekomstdenkers die uiteindelijk negen modules ontwikkelden.

Houden van de toekomst

Van Belkoms persoonlijke drijfveer om zich zo in te zetten voor meer toekomstbewustzijn is om te laten inzien dat de toekomst ook hoopvol kan zijn. “We mogen wel wat meer van de toekomst gaan houden.” Van nature houdt hij van structuur, controle en overzicht, erkent hij. Best tegenstrijdig met toekomstdenken, vooral omdat het ook vaak met onzekerheid geassocieerd wordt.

“Ik heb er veel moeite mee om te accepteren dat we iets zien aankomen, maar het alsnog laten gebeuren,” licht Van Belkom toe. Als voorbeeld noemt hij de Deltawerken uit de vorige eeuw. Er was een overstroming nodig om het onderbouwde plan, dat een ingenieur al in de jaren dertig opperde, uit te voeren. “Ook al is de toekomst niet te voorspellen, niet alles is een verrassing. De keuzes die we nu maken, bepalen de toekomst. Hoe die eruitziet weet ik niet, maar ik weet wel dat het uitmaakt wat ik doe. Dat besef wil ik ook op anderen overbrengen: we zijn geen slachtoffer maar regisseur van onze keuzes.”

Mij is duidelijk dat ook ik een rol speel om de toekomst er mooier uit te laten zien. Maar hoe speel ik die rol, wat moet ik dan doen en vooral niet doen? Reden genoeg om de cursus te gaan volgen. In een volgend verhaal ga ik dieper in op die benodigde vaardigheden en onderzoek ik hoe je de toekomst verkent.

De Nationale Toekomstcursus werd deels gefinancierd door het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. STT beheert de cursus.