Toekomstdenken is: veranderen in de realiteit van nu

Nederlanders zijn somber over de toekomst. Heel gek is dat misschien ook niet: klimaatverandering ligt op de loer en we krijgen bakken met informatie te verwerken via verschillende kanalen. In mijn serie ‘Toekomstdenkers’ onderzoek ik hoe we anders – hoopvoller – naar de toekomst kunnen kijken.

Ik volgde De Nationale Toekomstcursus en verdiepte me in de benodigde vaardigheden bij toekomstdenken. In dit laatste verhaal ben ik benieuwd naar hoe en waar ik mijn vaardigheden in de praktijk breng. Ik sprak hierover met toekomstdenkers Farid Tabarki en Loes Damhof, die beiden een module van de online toekomstcursus verzorgen.

Liefdespil

Toen de vraag kwam om mee te werken aan en toekomstcursus, stak Tabarki meteen zijn vinger op. Als trendwatcher onderzoekt hij sinds 2000 de veranderende tijdsgeest, is oprichter van Studio Zeitgeist en won in 2012 de Trendwatcher of the year-award.

Hij hoopt dat mensen weer verliefd worden op de toekomst. “Het is onze plicht om mensen weer optimistisch naar de toekomst te laten kijken.” Daarbij zegt hij wel dat we niet naïef moeten zijn en dat ontwikkelingen slecht kunnen lopen of dat er nadelen zijn aan ontwikkelingen, “maar het is nodig om vertrouwen te kweken dat we het met elkaar kunnen doen”.

Voor Tabarki is de cursus als een liefdespil. “Een verliefdheid op een toekomst met mogelijkheden. En die mogelijkheden bespreken en bediscussiëren we met elkaar op zoveel mogelijk plekken. Net als met een verliefdheid wil je jouw toekomstbeeld delen.”

Want, zo zegt de trendwatcher, we hebben elkaar nodig. In zijn module refereert hij naar het essay ‘Wanneer de held het probleem is’ van activist en historicus Rebecca Solnit. “Het is fascinerend dat we altijd in het frame en narratief zijn blijven geloven van die ene persoon die de wereld redt. We zien het terug in superheldenfilms, maar kennen allemaal wel een grote leider van de organisatie of de politicus die het allemaal maar even regelt. Maar dat is natuurlijk niet zo.”

Elke competentie

De toekomst wordt gevormd door velen die gezamenlijk ergens naartoe werken, gaat Tabarki verder. “Iedereen is nodig, elke competentie. Het ene moment moet er goed geluisterd worden en hebben we een empathisch persoon nodig. Het andere moment moet iemand de leiding nemen en knopen doorhakken.”

Zijn boodschap: creëer met een divers samengestelde groep mensen, plekken waar je de toekomst tastbaar maakt, door te visualiseren, of de toekomst bespreekbaar maken. Zoals in de Rotterdamse wijk Bospolder - Tussendijken (BoTu). Een dorp binnen de stad, waar veel saamhorigheid en solidariteit is, zo staat op de website te lezen. In de wijk heeft een grote groep bewoners die te maken heeft met armoede, schulden, werkloosheid, eenzaamheid of een zwakke gezondheid. Mede daarom startten bewoners, ondernemers en organisaties uit de wijk in 2019 het programma Veerkrachtig BoTu 2028. Door bij elkaar te komen, ontstaan vele buurtinitiatieven, zoals schoonmaakacties, bewegingslessen voor vrouwen en senioren en jongeren die een circulair kledingmerk oprichten.

In zijn lezingen en workshops laat Tabarki mensen met elkaar in gesprek gaan over wat ze als grootste maatschappelijke opgave zien. Dat doen ze in duo’s met iemand die ze nog niet kenden. Polarisatie is dan een veelgehoorde ontwikkeling. “Mensen zijn bang om elkaar niet meer te kunnen vinden. Dat is juist wat we met elkaar moeten proberen te blijven doen.”

Opzoeken van verschillen

Volgens Loes Damhof, die verbonden is aan de Hanzehogeschool waar ze een UNESCO-leerstoel Futures Literacy, toekomstgeletterdheid bekleedt, gaat toekomstdenken vooral om het diversifiëren van toekomsten, om de verschillen op te zoeken. Zo’n negen jaar geleden kwam ze, via een symposium over excellentie in het hbo, in aanraking met toekomstgeletterdheid.

Ze was op zoek naar iets dat studenten helpt onzekerheid te omarmen. Als hogeschooldocent 21st century skills voelde ze dat er iets niet klopt. “Hoe kan ik nú bepalen welke vaardigheden voor iedereen voor altijd nodig zijn. Voor mij gaat het over die onzekerheid en deze te omarmen? Dat leer ik met toekomstgeletterdheid.”

Toekomstgeletterdheid gaat volgens Damhof over het opzoeken van verschillen, niet om samen tot één beeld te komen. “Het is belangrijk om te luisteren naar het toekomstbeeld van de ander. Wanneer we de toekomst gebruiken om uit te spreken wat we echt belangrijk vinden en onze toekomstbeelden met elkaar delen, brengt dat ons dichter bij elkaar.”

In 2016 werd Damhof uitgeroepen tot docent van het jaar. Ook ontving ze de Comenius-beurs, die ze besteedde aan een aanvraag voor een UNESCO-leerstoel, waarmee ze 4 jaar onderzoek kan doen onder de vlag van de Verenigde Naties voor Onderwijs, Wetenschap en Cultuur. Ze zit nu, samen met haar drie collega’s, halverwege de tweede termijn.

Ze neemt mensen vaak mee naar een toekomst over 50 tot 60 jaar. ”Dat voelt veiliger omdat niemand daar eigenaar van is. Niemand weet precies wat er gaat gebeuren. Er ontstaat daarmee een gelijkwaardig en gemeenschappelijk speelveld waarin ook niemand een expert is. In dat speelveld kun je het hebben over dat wat er hier en nu speelt.”

Geen betere of slechtere toekomstbeelden

Zo was Damhof recent vijf weken in Rio de Janeiro bij het Museu do Amanhã, een toekomstgeoriënteerd museum, als consultant om het ontwerp- en educatieteam van het museum te helpen de permanente tentoonstelling te herontwerpen. Ze legde het team een toekomstscenario voor waarin er geen gesproken of geschreven taal meer is. Hoe vertel je de verhalen dan?

“Langzaam kwam het besef dat je verhalen samen maakt, ze zijn levend en continu in beweging. Het team wil in de nieuwe tentoonstelling mensen het verhaal beleven en ruimte geven voor de verhalen die zij meebrengen. In het museum moet het verhaal meereizen met de bezoekers. Alles wat mensen daar zien, horen en voelen – de sfeer, de temperatuur, de akoestiek, het gebouw zelf – draagt daaraan bij. In de nieuwe tentoonstelling komt in ieder geval geen geschreven uitleg meer.”

Overal ter wereld

Damhof benadrukt dat er geen goede of slechte toekomstbeelden bestaan. “Mijn droomtoekomst kan een schrikbeeld voor de ander zijn. Door het er met elkaar over te hebben creëer ik ruimte waardoor ik mijn omgeving anders ga zien. Zo ontstaan nieuwe mogelijkheden.”

Overal ter wereld spelen andere zaken. “Toekomstbeelden zijn een afspiegeling van waar mensen op dat moment mee bezig zijn. Hier in Nederland is klimaatverandering een thema dat veel terugkomt. In Nigeria zijn mensen meer bezig met de economie en met het creëren van banen.”

Dat ziet ook Tabarki. Als wereldreiziger - hij heeft als doel alle landen te bezoeken, hij zit nu op 186 - ziet en ervaart hij overal waar hij komt andere perspectieven. Het helpt hem om te relativeren en om verbanden te leggen die niet voor de hand liggen. Hij beseft daarbij dat je wel de ruimte moet hebben om met de toekomst bezig te zijn. In Liberia, West-Afrika, leerde hij bijvoorbeeld hoe groot het effect van de oorlog in Oekraïne op de bevolking daar is.

“Wij hebben hier in Nederland te maken met de effecten van gestegen voedselprijzen, maar die zijn wereldwijd gestegen. Toen ik vorig jaar in Liberia - een van de tien armste landen op aarde - mensen aansprak en ze merkten dat ik uit Europa kwam, vroegen ze me al snel wanneer de oorlog zou stoppen.” Aanvankelijk dacht hij aan een oorlog in een buurland, maar ze bedoelden de oorlog in Oekraïne. “Een voedselprijs waarbij je 4 keer zoveel betaalt voor je eieren, olie en meel, heeft een desastreus effect op een budget van 2 dollar per dag. Door mijn reizen probeer ik de tijdgeest waarin we leven volledig te maken en niet alleen te kijken naar de tijdgeest binnen onze landsgrenzen.”

Openheid creëren

Het gaat dan ook om het inleven in iemand anders’ perspectief. Zo werkte Damhof een aantal jaar geleden mee aan een UNESCO-lab, The Future of the Return to Syria. Ze ging in gesprek met Syrische vluchtelingen en vroeg hen hoe zij hun terugkeer zagen. Uit die gesprekken kwamen grote verschillen naar voren tussen de kinderen en ouders.

“Kinderen hadden een vrijer beeld, met minder hiërarchie, terwijl de ouders dachten terug te gaan naar de oude waarden.” Om de generaties dichter bij elkaar te brengen, werd een vervolgoefening gedaan. “We vroegen de ouders in het bed van hun kinderen te gaan slapen en de kinderen in die van hun ouders, en vanuit die ervaring elkaars toekomstbeeld te schetsen. Toen ontstond er ruimte voor empathie naar elkaar. Een heel simpele oefening. Je brengt geen wereldschokkende veranderingen teweeg, maar creëert wel openheid in zo’n gezin.”

Wie toekomstdenker wil zijn, moet dus goed luisteren en begrijpen wat de ander bedoelt. En waar het toekomstbeeld van een ander vandaan komt. Door te delen creëer je niet de toekomst die je wilt, zegt Damhof, “maar misschien wel een realiteit in de wereld van nu”. “Je creëert scheurtjes in wat we noemen frozen narratives. Door de toekomstbeelden met elkaar te vergelijken, te omarmen, te accepteren, te respecteren creëer je kleine scheurtjes in vastgeroeste verhalen en kunnen we dingen anders gaan zien.”

Zowel Damhof als Tabarki hopen dat de Nationale Toekomstcursus voor deelnemers pas het begin is. Damhof: “Toekomstdenken is een vaardigheid die je moet blijven oefenen. Je moet de discipline hebben om open te blijven staan. De toekomstcursus is als leren lezen en schrijven. Het laat ons zien dat er een alfabet is. Misschien kun je een woordje maken. Maar echt Shakespeare, of een gedicht schrijven, of de krant lezen, dat is een heel ander verhaal dat vraagt om investering en openheid. Uiteindelijk levert het veel op, maar je bent er niet zomaar.”

De cursus en de gesprekken leerden me dat dé toekomst alleen in mijn hoofd bestaat. Hoe die toekomst wordt weet niemand, maar wat ik in de realiteit van vandaag doe heeft invloed op de dag van morgen. Dan is het goed om te kijken vanuit wat ik hoop en ik hoop dat we in de toekomst naar elkaar blijven luisteren.

De toekomst begrijpen begint bij jezelf kennen

Uit onderzoek blijkt dat Nederlanders vaak negatief naar de toekomst kijken. In deze serie gaat Corine Spaans op zoek naar antwoorden. Hoe kun je met een positieve blik naar de toekomst kijken?