Stemmen met papier en potlood: tijd voor upgrade?

Terwijl we worden omringd door geavanceerde AI en zelfrijdende auto’s, blijft één proces opvallend ouderwets: stemmen. In Nederland doen we dat nog steeds met een papieren stembiljet en een rood potloodje, in een stemlokaal in de buurt. Terwijl andere landen al volop experimenteren met slimme technologieën. In dit artikel belichten we een aantal digitale middelen die het stemproces (potentieel) verbeteren.

AI verandert samenleving, zo ook het stemproces

In ons digitale tijdperk verwachten we dat processen snel, efficiënt en foutloos verlopen — ook het stemproces. Waar we vroeger lang moesten wachten op de definitieve verkiezingsuitslag, ligt die termijn in Nederland inmiddels rond de vijf dagen. De voorlopige uitslag is er vaak al binnen 24 uur. Die versnelling is te danken aan digitalisering en centrale software. Met AI kan die ontwikkeling nog verder worden doorgetrokken.

Zo kan AI worden ingezet bij het automatisch herkennen en tellen van stemmen op papieren stembiljetten via intelligente beeldherkenning (OCR en ICR). Dat werkt zelfs bij handgeschreven cijfers. De software leest razendsnel en foutvrij documenten door, en vergelijkt ze vervolgens met de handmatige tellingen. Dubbele controles, minder fouten, sneller inzicht: AI kan het tellen van stemmen potentieel flink verbeteren. In Chili bijvoorbeeld werd een AI-systeem al succesvol toegepast tijdens de verkiezingen. Het telproces werd van maanden teruggebracht naar enkele dagen. 

Real-time gezichtsherkenning: eng of efficiënt?

Gezichtsherkenning klinkt voor veel mensen als iets engs. Niet onterecht; technologie die je gezicht scant roept zorgen op over privacy, misbruik en surveillance. Zo kunnen biometrische gegevens worden gelekt. Identiteitsfraude met dergelijke gegevens kan zeer problematisch zijn. Gezichtsdata zijn uniek en permanent — je kunt ze niet veranderen zoals bij een wachtwoord.

Toch kan gezichtsherkenning ook voordelen opleveren, mits het verantwoord wordt toegepast. Het kan een efficiënte manier zijn om razendsnel de identiteit van stemmers te verifiëren. Lange wachtrijen zijn dan verleden tijd. Bovendien zijn er minder vrijwilligers op locatie nodig. In India werd deze technologie in 2020 getest door de overheid bij lokale verkiezingen in Telangana. Daar werd gezichtsherkenning gebruikt als extra controlemiddel naast de gebruikelijke ID-checks, om stemfraude door identiteitsverwisseling tegen te gaan. Wel was er veel kritiek op: er was veel onduidelijkheid over of en hoe de privacy van kiezers werd gewaarborgd.

Online stemmen: we zijn er nog niet

Dan: online een stem uitbrengen. Hoe staat het daar eigenlijk mee? In Nederland is digitaal stemmen, oftewel stemmen via internet, niet mogelijk voor formele, landelijke verkiezingen. Dat geldt ook voor provinciale statenverkiezingen, gemeenteraadsverkiezingen, waterschapsverkiezingen en Europese verkiezingen. De huidige Kieswet schrijft voor dat we fysiek moeten stemmen, in een stembureau via een stembiljet. 

Versleutelde software

Niet overal in de wereld gaat het er zo aan toe. Estland loopt wereldwijd voorop als het gaat om stemmen via internet. Al sinds 2005 kunnen Estse burgers online hun stem uitbrengen bij nationale verkiezingen met behulp van versleutelde software. Burgers mogen zelfs meerdere keren stemmen tijdens de stemperiode, waarbij alleen de laatste stem telt. Het systeem is populair: bij de parlementsverkiezingen van 2023 stemden ruim 50% van de kiezers online. 

Online stemmen maakt het proces niet alleen sneller, maar ook een stuk inclusiever – vooral voor mensen met een beperking. In Estland kunnen burgers stemmen vanuit huis, met hun eigen laptop of spraakgestuurde technologie. Voor mensen met een fysieke beperking betekent dat maximale autonomie, zonder dat ze afhankelijk zijn van vervoer of speciale assistentie op de stemlocatie.

Blockchaintechnologie

Dan: blockchain; net even een wat andere manier om online een stem uit te brengen. Het stemmen vindt niet plaats via één centrale server, maar via een gedistribueerd netwerk van computers. Het is een manier om gegevens veilig en transparant op te slaan, doordat stemmen in een netwerk worden vastgelegd zonder dat één partij alles beheert. 

De Zwitserse stad Zug deed een kleine test met blockchainstemmen. Daarbij konden 72 inwoners via hun smartphone stemmen met behulp van een digitale ID. Een veelbelovend experiment, maar nog kleinschalig van opzet; er is eerst uitgebreider onderzoek nodig om conclusies te kunnen trekken.

Nederland: voorzichtig experimenteren

Dan weer even terug naar Nederland. Het stemproces vindt hier nog steeds plaats met papier en potlood, zonder dat daar digitale middelen aan te pas komen. Wel wordt er voorzichtig geëxperimenteerd met internetstemmen. Onderzoeksgroep iHub van de Radboud Universiteit testte samen met de gemeenten Amsterdam en Groningen een online stemsysteem voor lokale burgerparticipatie. Daarbij werd gebruikgemaakt van de IRMA-app, die persoonlijke gegevens op een privacyvriendelijke manier verifieert. Hoewel de techniek werkt, waarschuwen onderzoekers dat online stemmen nog steeds te veel risico’s met zich meebrengt. Denk aan stemdwang in huiselijke kring en twijfel over of de stem echt anoniem blijft. 

Fysiek stemmen op locatie blijft daarom de norm in Nederland. We zijn voorlopig dus nog niet van het rode potloodje af.

Serie

De toekomst van stemmen

In de serie ‘De toekomst van stemmen’ onderzoeken we hoe nieuwe technologie het stemproces verandert.

Bekijk The Future of Voting