Nederlandse circulaire economie: actie nodig

"Nederland laat kansen liggen. Als we erin slagen om zuiniger om te gaan met materialen, wordt Nederland minder afhankelijk van de aanvoer van cruciale zeldzame materialen die vaak uit China komen", aldus Marko Hekkert, directeur van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL), naar aanleiding van de bevindingen in het Integrale Circulaire Economie Rapportage (ICER) van het instituut.

Nederland streeft ernaar het gebruik van mineralen, metalen en fossiele grondstoffen in 2030 te hebben gehalveerd ten opzichte van 2016. Hoewel het gebruik is afgenomen, zijn we er nog lang niet - in 2022 werden meer materialen gebruikt dan in 2020. Zoals het er nu voor staat, lijkt de doelstelling voor 2030 moeilijk haalbaar. Het PBL roept op tot meer concrete beleidsmaatregelen.

"De doelstellingen zijn onrealistisch gezien het huidige actieniveau. Het rapport laat zien welke stappen er genomen moeten worden, en ik denk dat de kwaliteit van de beleidsimplementatie het grootste probleem is," zegt Benjamin Sprecher. Hij is assistent-professor aan de faculteit Industrieel Ontwerpen van de Technische Universiteit Delft.

Materiaalverbruik daalt niet snel genoeg

Het materiaalverbruik is licht gedaald sinds de overheid in 2016 haar strategie voor de circulaire economie bekendmaakte. Twee belangrijke meeteenheden zijn directe materiaalinput (DMI) en direct materiaalverbruik (DMC). DMI staat voor de totale hoeveelheid materialen die gebruikt en verwerkt worden in de Nederlandse economie - inclusief winning en import. DMC is de hoeveelheid materialen die in de economie wordt gebruikt, resulterend uit DMI minus de export van grondstoffen, halffabricaten en eindproducten.

Volgens de cijfers van het statistiekenportaal CBS bedroeg de DMI in 2022 in totaal 369 miljard kilogram - een kleine daling ten opzichte van 2010, toen 385 miljard kilogram werd gebruikt. In deze periode nam het gebruik van metalen en biomassa toe, terwijl dat van mineralen en fossiele energiedragers afnam. Het DMC bleef stabiel, gemiddeld rond de 186 miljard kilo per jaar.

Wat is de waarde van de Nederlandse circulaire economie?

Cijfers van het CBS helpen inzicht te krijgen in de omvang en huidige waarde van de circulaire economie. Sinds de eeuwwisseling is de bijdrage ervan stabiel gebleven en beperkt tot iets meer dan 4% van het Nederlandse bruto binnenlands product (BBP). De kolomgrafiek hieronder geeft een overzicht, waarin de bijdragen van verschillende R-strategieën - acties om het gebruik van nieuwe materialen te verminderen - zijn gegroepeerd.

Interessant is dat, terwijl de toegevoegde waarde van de circulaire economie aan het Nederlandse bbp stabiel bleef, er nu steeds meer mensen in deze sector werken. In 2001 waren er iets meer dan 250.000 fulltime werknemers in de sector, terwijl dat er in 2022 334.700 waren. De activiteit met de meeste werknemers is reparatie, waar in deze periode meer dan 60.000 banen bijkwamen - hoewel de bijdrage aan het bbp van het land afnam.

'Circulaire economie begint met het dichtdraaien van de kraan'

Eva Maria Bille is hoofd circulaire economie bij het Europees Milieubureau. "Groene toekomst lukt alleen met een systemische verschuiving."

Lees meer

Circulaire alternatieven aantrekkelijk maken

Volgens het PBL moet de overheid het goede voorbeeld gaan geven door meer aandacht te besteden aan haar aanbestedingsprocessen. “Dat is inderdaad een krachtig aangrijpingspunt dat op dit moment nauwelijks wordt gebruikt”, beaamt Sprecher. “Het probleem is dat de ambtenaren die verantwoordelijk zijn voor inkoop vaak geen verstand hebben van circulaire producten, omdat ze altijd de opdracht hebben gekregen om alleen op de prijs te letten.”

In de PBL-analyse worden ook maatregelen voorgesteld om bedrijven die circulaire goederen produceren te ondersteunen. Een voorbeeld is het subsidiëren van circulaire acties om het prijsverschil tussen nieuwe en gerecyclede producten te verkleinen. Zoals bij elke nieuwkomer is het een uitdaging om te concurreren met meer gevestigde spelers en producten, waardoor een vicieuze cirkel ontstaat die, met een lage vraag, deze bedrijven niet laat groeien - en zelfs failliet laat gaan.

"Een andere reden om dit te doen is om de Europese industrie concurrerend te houden. Onze economie wordt uitgehold, dus dat moeten we niet laten gebeuren", benadrukt de TU Delft professor. Hoewel hij niet helemaal voor het simpelweg overdragen van subsidies is, denkt hij dat het introduceren van quota voor minimale gerecyclede inhoud en made-in-EU ook zou helpen. In zoverre zal het ontwerp dat circuleert over de aankomende EU Clean Industrial Deal dergelijke quota introduceren.

Alleen de overheid kan de spelregels veranderen

Daarnaast gaan de PBL-onderzoekers in op de noodzaak om circulariteit te omarmen bij uitdagingen waar Nederland voor staat, zoals de behoefte aan woningen en de energietransitie. De voorgestelde oplossingen zijn het opwaarderen van bestaande gebouwen, het splitsen van woningen en het ombouwen van kantoorruimtes tot woningen.

Volgens Sprecher is er maar één manier om de overgang naar een meer circulaire economie op gang te brengen. "De overheid is de enige speler die de spelregels kan veranderen. Het systeem werkt nu op een manier die niet is geoptimaliseerd ten gunste van circulaire benaderingen. De grenzen van het systeem moeten worden veranderd, alleen dan kunnen innovaties de transitie versnellen."

De academicus heeft nog een laatste aanbeveling. "Als ik bij de overheid zou zitten, zou ik investeren in het onderwijzen van ambtenaren - maar ook mbo-studenten - in de principes van circulair ontwerpen. Dit heeft niet alleen betrekking op alles van consumentenproducten tot maar ook bruggen en gebouwen," sluit hij af.

Antwerpen zet in op circulair watergebruik: haven wordt proeftuin voor duurzame innovatie

Met het CHERISH₂O-project onderzoeken chemiebedrijven hoe ze water kunnen hergebruiken, wat niet alleen goed is voor het milieu maar ook voor de portemonnee.

Lees meer