Virtual Reality verlaat het lab, komt het dagelijks leven binnen

Jarenlang waren immersive technologies eenvoudig terzijde te schuiven als veelbelovend maar marginaal: indrukwekkende demo’s, pilots en niche-experimenten die zelden verder kwamen dan het lab of het innovatiebudget. Die fase loopt ten einde. Volgens het SURF Tech Trends-rapport 2026 schuiven immersieve technologieën - van virtual en augmented reality tot mixed reality en spatial computing - gestaag op richting het dagelijks onderwijs, onderzoek en de operationele praktijk. Niet omdat de technologie plots spectaculairder is geworden, maar omdat ze eindelijk bruikbaar is.

De kernverschuiving is subtiel maar doorslaggevend. De beperkende factor is niet langer de prestaties van hardware. De uitdaging zit nu in adoptie, governance en integratie in bestaande werkprocessen. Immersieve technologieën draaien niet langer om wow, maar om werk.

Van headsets naar brillen: immersie wordt draagbaar

Een van de meest zichtbare trends is de opkomst van augmented reality en slimme brillen. Waar deze apparaten ooit log en sociaal ongemakkelijk waren, worden ze steeds lichter, comfortabeler en visueel nauwelijks te onderscheiden van gewone brillen. Grote technologiebedrijven bereiden grootschalige lanceringen voor, terwijl vroege commerciële successen, zoals Meta’s Ray-Ban smart glasses, laten zien dat assisted reality terrein wint.

Voor onderwijs en onderzoek is dit minder een consumentengadget dan een nieuwe interface. Slimme brillen maken handsfree toegang tot informatie mogelijk, ondersteunen realtime samenwerking en bieden contextafhankelijke instructies. Onderzoekers kunnen data raadplegen terwijl ze buiten het lab werken; studenten krijgen stapsgewijze begeleiding in praktijkomgevingen; technici onderhouden complexe apparatuur met digitale overlays.

Tegelijk is het rapport voorzichtig. De grootschalige doorbraak laat nog jaren op zich wachten en ethische vraagstukken zijn nog niet opgelost, met name rond biometrische data, surveillance en geïnformeerde toestemming. De klas, de examenzaal en de campus zijn geen neutrale omgevingen. Voordat draagbare immersive technologie gemeengoed wordt, zijn duidelijke institutionele kaders onmisbaar.

Generatieve AI zet XR-creatie op zijn kop

Misschien wel de meest ingrijpende ontwikkeling is de democratisering van XR-contentcreatie door generatieve AI. Tot voor kort vereiste het bouwen van immersieve omgevingen gespecialiseerde expertise, lange ontwikkeltrajecten en forse budgetten. Die drempel valt snel weg.

AI-gedreven tools maken het mogelijk voor docenten, onderzoekers en studenten om virtuele omgevingen te ontwerpen met low-code, of zelfs no-code, platforms. Tekstprompts genereren 3D-objecten, complete scènes of interactieve personages. Platforms als Unity, Adobe en Meta integreren generatieve AI direct in hun XR-ecosystemen, waardoor deelname drastisch laagdrempeliger wordt.

Dat opent nieuwe perspectieven voor onderwijs en onderzoek. Gepersonaliseerde leeromgevingen zijn sneller te ontwikkelen, experimentele opstellingen kunnen worden getest zonder grote technische teams en immersieve simulaties zijn beter af te stemmen op specifieke disciplines of contexten.

Tegelijk waarschuwt SURF voor nieuwe risico’s. Intellectueel eigendom wordt lastiger af te bakenen. Kwaliteitsborging wordt cruciaal, zeker bij veiligheid-kritische simulaties. Hoewel creëren eenvoudiger wordt, blijven didactische en ontwerpvaardigheden essentieel om te voorkomen dat immersief leren oppervlakkig blijft.

AI-verrijkte immersie: systemen die zich aanpassen aan mensen

Een derde trend duwt immersie nog verder: AI-gestuurde verrijking van de gebruikerservaring. XR-systemen worden contextbewust, adaptief en steeds persoonlijker. Oogtracking, spraakherkenning en emotionele signalen maken het mogelijk om omgevingen in realtime aan te passen qua moeilijkheidsgraad, inhoud of feedback.

In het onderwijs ontstaan zo adaptieve tutors die studenten ondersteunen wanneer docenten niet beschikbaar zijn. In onderzoek is het denkbaar dat contextgevoelige virtuele assistenten helpen bij het configureren van experimenten of het analyseren van datastromen. In operationele omgevingen worden AI-gedreven XR-assistenten nu al ingezet om routinematige vragen te beantwoorden en zouden ze binnenkort als driedimensionale gidsen kunnen verschijnen in virtuele of gemengde werkomgevingen.

De keerzijde is afhankelijkheid. Naarmate systemen anticiperender en onzichtbaarder worden, komen autonomie en transparantie onder druk te staan. Wanneer omgevingen zich automatisch aanpassen, wordt het lastiger om de aannames die daarin zijn ingebouwd te herkennen, laat staan ter discussie te stellen.

De strijd om de XR-stack

Achter de schermen voltrekt zich een bekend patroon. Grote technologiebedrijven strijden om controle over de volledige XR-stack: hardware, besturingssystemen, AI-engines, ontwikkelplatforms en marktplaatsen. Apple, Meta, Google en Microsoft positioneren zich niet alleen als apparaatleveranciers, maar als beheerders van complete ecosystemen.

Voor onderwijs- en onderzoeksinstellingen roept dat strategische vragen op. Platform-lock-in beïnvloedt langetermijnkosten, interoperabiliteit en datacontrole. Gesloten systemen kunnen toegang beperken tot onderliggende softwarelagen die essentieel zijn voor geavanceerd onderzoek. De keuze voor een XR-ecosysteem is daarmee geen louter technische inkoopbeslissing meer, maar een governancekeuze met langdurige gevolgen.

SURF benadrukt de spanning tussen innovatie en afhankelijkheid. Big tech versnelt ontwikkeling, maar concentreert ook macht, waardoor collectieve afstemming en open standaarden steeds belangrijker worden.

Publieke investeringen verschuiven XR van hype naar infrastructuur

In tegenstelling tot eerdere XR-golven speelt publieke financiering nu een stabiliserende rol. Overheden zien immersieve technologieën steeds vaker als strategisch instrument voor training, productiviteit en maatschappelijke weerbaarheid. Investeringen in zorg, defensie, stedelijke planning en onderwijs verschuiven XR van experimentele pilots naar gevalideerde toepassingen in de praktijk.

In Nederland en elders in Europa versnellen publiek-private programma’s en Horizon Europe-projecten de adoptie, terwijl ze tegelijk om aantoonbare impact vragen: veiliger trainen, hogere slagingspercentages, minder fouten. Die nadruk op meetbare resultaten kan ervoor zorgen dat immersive technologies eindelijk duurzaam worden verankerd in institutionele processen.

Een kwestie van organisatie, niet van technologie

Over alle trends heen trekt SURF een consistente conclusie: immersive technologies worden niet langer begrensd door technische mogelijkheden, maar door organisatorische volwassenheid. Succesvolle adoptie hangt af van vaardigheden, cultuur, governance en gedeelde infrastructuur.

Voor onderwijs en onderzoek is de vraag niet óf immersive technologies een rol gaan spelen, want dat doen ze al. De echte uitdaging is of instellingen ze zorgvuldig weten te integreren, in lijn met publieke waarden als privacy, inclusiviteit en betekenisvolle menselijke interactie.

Immersie gaat daarmee niet langer over ontsnappen aan de werkelijkheid, maar over het voorzichtig herontwerpen ervan.