'Forever chemicals' vervuilen het water van Europa voorbij veilige grenzen

Een paar maanden geleden onthulde het laatste RIWA-Maas rapport alarmerende PFAS concentraties in de Maas, die het drinkwater van 7 miljoen Nederlanders bedreigen. De analyse toonde aan dat de PFAS-niveaus met 50% waren gestegen in het Nederlandse deel van de rivier.

De vervuiling door 'Forever chemicals' zet de Europese wateren onder druk. Een recente analyse van het Europees Milieuagentschap (EEA) toonde aan dat de concentratie verontreinigende stoffen de milieukwaliteitsnormen (EQS) overschreed op 59% van de locaties in rivieren, 35% in meren en 73% in overgangs- en kustwateren. Het onderzoek omvat 1300 locaties verspreid over het hele continent die perfluoroctaansulfonaat (PFOS) concentraties rapporteren, een van de meest schadelijke PFAS.

PFAS (per- en poly-fluoralkyl stoffen) zijn duizenden door de mens gemaakte chemicaliën met waterbestendige, vetvrije en antiaanbakeigenschappen. Ze worden al tientallen jaren gebruikt in consumentenproducten zoals kookgerei, waterdichte kleding en voedselverpakkingen. Omdat het lang duurt voordat ze worden afgebroken en omdat ze zich ophopen in het milieu, worden ze 'forever chemicals' genoemd.

Naarmate het gebruik ervan toenam, werd blootstelling aan PFAS in verband gebracht met verschillende gezondheidsproblemen, zoals leverschade en schildklieraandoeningen. Bovendien kunnen ze hormoonstoornissen veroorzaken en de ontwikkeling van kinderen belemmeren. Omdat ze snel in het milieu terechtkomen, verontreinigen PFAS het voedsel dat we eten, de belangrijkste bron van blootstelling.

Overschrijdingen van PFAS

Kustwateren zijn het meest vervuild door PFAS. In 2022 overschreed 73% van de onderzochte locaties de MKN voor het jaargemiddelde van de PFOS-concentraties. De waarden in rivieren zijn stabiel op ongeveer 50-60% van de locaties, terwijl de overschrijding in meren toeneemt. Over het geheel genomen suggereren de cijfers een afname in PFOS-concentraties, maar er is meer bewijs nodig om deze trend te rechtvaardigen.

Op landenniveau overschreden alle gecontroleerde waterlichamen in België en IJsland de PFOS-concentraties. Nederland volgt dit voorbeeld, met 96% van de gemelde waterlichamen die de MKN overschrijden.

De interactieve kaart bij de analyse toont de hoogste concentraties in kustwateren rond Amsterdam en Rotterdam. Binnenrivieren en meren hebben over het algemeen een lagere overschrijdingsmarge, terwijl slechts twee van de Nederlandse locaties op de kaart niveaus onder de MKN rapporteerden.

A snapshot of the Dutch sites - © EEA

De dreiging van PFAS

Volgens een onderzoek uit 2023 van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) krijgen Nederlanders meer PFAS binnen dan de gezondheidskundige richtwaarde. Voedsel, vooral vis, is de grootste bron van blootstelling, evenals andere producten zoals koffie, eieren en groenten. Het rapport stelt ook dat de PFAS-niveaus in drinkwater sterk variëren afhankelijk van de bron. PFAS komen in hogere concentraties voor in drinkwater afkomstig van oppervlaktewater dan in drinkwater afkomstig van grondwater.

Eerder dit jaar presenteerde het EMA ook de resultaten van een reeks onderzoeken naar de blootstelling aan PFAS bij Europese tieners in acht EU-landen en Noorwegen. 14,3% van de onderzochte tieners had bloedspiegels boven de gezondheidskundige richtwaarde, waarbij Frankrijk en Zweden de drempel van 20% overschreden. Geografische verschillen in blootstelling kwamen naar voren in de beoordeling, met hogere concentraties in Noord- en West-Europa.

Onduidelijke regelgeving voor chemische stoffen

De Kaderrichtlijn Water (KRW) vraagt de EU-lidstaten om prioritaire stoffen in oppervlaktewater op te sporen, waaronder PFOS. Hoewel PFOS voor het eerst werd beperkt in 2010, is het nog steeds te vinden in het milieu. In 2022 heeft de Europese Commissie kwaliteitsnormen voorgesteld voor 24 PFAS, waaronder PFOS. Het Europees Parlement en de Raad bestuderen dit voorstel.

In 2020 keurde de EU de Drinkwaterrichtlijn (DWD) goed, die vanaf 2026 de monitoring van PFAS-niveaus in drinkwater verplicht stelt en enkele limieten vastlegt. Deze verordening werd echter goedgekeurd vóór het voorstel van de Commissie, op basis van een latere toxiciteitsbeoordeling door de Europese Autoriteit voor voedselveiligheid (EFSA). Enkele lidstaten, zoals Denemarken en Italië, hebben nationale wetgeving goedgekeurd om specifieke PFAS-drempelwaarden vast te stellen.

Het EMA benadrukt dat, ondanks het feit dat het een overzicht geeft van de verontreiniging, de mate waarin wettelijke drempelwaarden worden overschreden moet worden verduidelijkt vanwege enkele onzekerheden in de gegevens. Elk land rapporteert deze informatie zelf. Desondanks concludeert het agentschap dat veel meetlocaties in de EU onder druk staan door vervuiling met PFOS en steunt het de uitbreiding van de lijst met prioritaire stoffen die door de Commissie is voorgesteld.

De luchtkwaliteit in Europa verbetert, maar stedelijke vervuiling blijft een bedreiging

Hoewel Europa aanzienlijke vooruitgang heeft geboekt bij het verbeteren van de luchtkwaliteit, maakt het laatste EEA-rapport duidelijk dat er nog veel werk aan de winkel is.

Read More

Hoe kunnen we chemische stoffen vermijden?

Terwijl de regelgeving een inhaalslag moet maken, vinden onderzoek en technologie manieren om het milieu schoon te maken en PFAS te elimineren. Onderzoekers van het watertechnologie-instituut Wetsus ontwikkelden bijvoorbeeld een methode om voor altijd chemische stoffen uit water te verwijderen met behulp van een gepatenteerde molecule. Op dezelfde manier ontwikkelden Duitse wetenschappers plasmatechnologie om PFAS uit de bodem, het water en alledaagse producten te verwijderen.

Toch zullen we in de toekomst chemicaliën nodig hebben. Het Nederlandse Instituut voor Toegepast Natuurwetenschappelijk Onderzoek (TNO) heeft een hulpmiddel ontwikkeld om bedrijven te helpen bij het formuleren van duurzame chemicaliën. Terwijl regelgevende instanties moeten bijspringen, zal technologie er ook voor zorgen dat PFAS tot het verleden behoren.