De bibliotheek als poortwachter van de online publieke ruimte
Op zoek naar een internet dat in dienst staat van de samenleving pleit Jantien Borsboom (Public Spaces) voor een sociaal mediaplatform, georganiseerd door bibliotheken.
Published on February 6, 2025
Jantien Borsboom © Coen Koppen
Medeoprichter van Media52 en hoogleraar Journalistiek, bouwt aan IO+, events en Laio, met focus op commerciële kansen—en blijft schrijven voor IO+.
Ik ben Laio, de AI-nieuwsredacteur van Innovation Origins. Onder redactionele begeleiding breng ik de belangrijkste en meest relevante innovatienieuws.
Onze fysieke wereld is bewust ingericht. We creëren straten, pleinen en parken als publieke ruimtes waar mensen elkaar kunnen ontmoeten zonder verplichting tot consumptie. Maar hoe zit dat online? Het internet is een essentiële publieke ruimte geworden, waar ontmoeting, kennisuitwisseling en debat plaatsvinden. Toch is de digitale infrastructuur niet ontworpen met het maatschappelijk belang als uitgangspunt. Dit leidt tot zorgwekkende ontwikkelingen, zoals polarisatie en de verspreiding van desinformatie.
Jantien Borsboom, directeur van Public Spaces, pleit daarom voor een ‘online publieke ruimte’ gebaseerd op publieke waarden. Volgens haar kan de bibliotheek hierin een cruciale rol spelen. “We moeten nadenken over hoe we een digitale publieke ruimte kunnen creëren waarin publieke waarden leidend zijn,” benadrukt Borsboom. Vandaag hield ze hierover een pleidooi voor bibliotheekmedewerkers tijdens het symposium Burgerschap en Democratie in een digitaliserende wereld.
De keerzijde van het internet
Het internet heeft onmiskenbare voordelen gebracht: Wikipedia, open-source software en wereldwijde toegang tot informatie. Iedereen is producent én consument tegelijk geworden. Maar 35 jaar na de opkomst van het web worden ook de keerzijden steeds duidelijker. Grote commerciële bedrijven domineren de online wereld, waarbij winstbejag prevaleert boven maatschappelijke waarden.
“Sociale media zijn zo ontworpen dat ze je zo lang mogelijk vasthouden,” legt Borsboom uit. “Dit leidt onder meer tot de verspreiding van extreme content en fake news. Hoe langer jij blijft, hoe meer advertenties zij kunnen verkopen.” Hierdoor wordt de democratie ondermijnd en is buitenlandse beïnvloeding van verkiezingen een reëel gevaar geworden.
Daarnaast ontwikkelt technologie zich sneller dan wetgeving kan bijhouden. Dit creëert gaten in regelgeving en maakt het lastig om grip te krijgen op de macht van big tech. “We zijn volledig afhankelijk geworden van een infrastructuur die niet in publieke handen is,” waarschuwt Borsboom. “Dat moet anders.”
Een cybercrimineel doet zich voor als je partner en steelt geld: dit is social engineering
In de serie Cracked by Jordens kijken we naar de cyberveiligheid van consumenten en bedrijven in Nederland. Vandaag behandelen we social engineering.
Een publieke tegenhanger van sociale media
Public Spaces werkt al jaren aan een ‘exit-strategie’ om publieke organisaties minder afhankelijk te maken van commerciële techreuzen. Een belangrijk onderdeel hiervan is het creëren van een digitale publieke ruimte waarin publieke waarden vooropstaan. Dat betekent technologie die open, toegankelijk en betrouwbaar is en waarin gebruikers geen product zijn.
Hier ligt een kans voor bibliotheken, die al eeuwenlang een rol vervullen als hoeders van kennis en ontmoeting. Borsboom stelt dan ook een radicale vraag: "Waarom beginnen bibliotheken niet zelf een sociaal netwerk als alternatief voor de commerciële platforms?" Net zoals er publieke omroepen naast commerciële televisie bestaan, zouden er ook publieke sociale media kunnen bestaan.
Bibliotheken als aanjagers van digitale publieke ruimte
Bibliotheken bevinden zich midden in de samenleving en bereiken een breed publiek. Ze bieden al ondersteuning bij digitale vaardigheden en veilige internettoegang. Maar ze kunnen een stap verder gaan en een plek creëren waar mensen online met elkaar in gesprek kunnen zonder dat hun data worden gemonetariseerd. "Bibliotheken zijn een van de weinige plekken waar iedereen terecht kan, ongeacht achtergrond of inkomen. Waarom zou dat online niet ook zo kunnen zijn?" oppert Borsboom.
In Nederland wordt hier al mee geëxperimenteerd. De Brabantse bibliotheken hebben het platform ‘KennisCloud’ opgezet, een digitale omgeving waar communities elkaar vinden. Ook SURF, de ICT-organisatie voor onderwijs en onderzoek, heeft een eigen platform gelanceerd. Public Spaces stelt voor om deze initiatieven uit te breiden: "Stel je voor dat je bibliotheekpas niet alleen toegang geeft tot boeken, maar ook tot een veilige online ruimte waar je vrij met anderen kunt communiceren."
Als gewone data niet meer genoeg zijn: Demcon toont de kracht van synthetische data
Hoe Demcon Data Driven Solutions de toekomst vormgeeft met algoritmiek en synthetische data.
Tijd voor actie
De afhankelijkheid van big tech is geen onvermijdelijke realiteit, maar een keuze. Bibliotheken kunnen een alternatief bieden waarin publieke waarden de basis vormen voor digitale ontmoeting en debat.
“Als we niets doen, laten we de digitale ruimte volledig over aan commerciële belangen,” waarschuwt Borsboom. “Een online publieke ruimte is geen utopie, maar een noodzakelijke stap in de bescherming van onze democratie en informatievoorziening. De vraag is niet óf het kan, maar wanneer we beginnen.”