Bedrijven moeten het voortouw nemen in de circulaire transitie

Duurzaamheid wordt nog net iets te vaak beschouwd als een checklist: een rapport dat moet worden ingediend, een maatstaf die moet worden afgevinkt. Maar volgens dr. Biljana Pesalj, lector Circulaire Transities aan de Fontys Hogeschool, is die mentaliteit niet alleen achterhaald, maar ook gevaarlijk. “Duurzaamheidsverslaglegging is geen checklist”, zegt ze, “het is een routekaart naar duurzaam ondernemen en een nieuwe economie.” Pesalj stelt dat bedrijven – vooral in vooruitstrevende regio's als Brainport Eindhoven – het voortouw moeten nemen om duurzaamheid te transformeren van papierwerk naar doelgerichtheid. Volgende week houdt ze haar openbare lectorale rede bij Fontys Hogeschool in Eindhoven.

Nu de reikwijdte van de EU-richtlijn inzake duurzaamheidsverslaglegging door bedrijven (CSRD) wordt uitgebreid, krijgen honderden Nederlandse bedrijven te maken met nieuwe eisen om hun milieu- en sociale impact in kaart te brengen en openbaar te maken. Hoewel dit een stap vooruit lijkt, waarschuwt Pesalj voor een te enge interpretatie van deze regels. “Zichtbaarheid mag niet worden verward met transformatie”, zegt ze. “Als we duurzaamheidsverslaglegging behandelen als een administratieve verplichting in plaats van een strategisch kompas, lopen we het risico de essentie te missen.”

Het gaat niet alleen om het aanvinken van vakjes. Het gaat om het heroverwegen van waarde, vanaf de basis. Pesalj stelt dat zelfs groene technologieën, als ze niet systematisch worden toegepast, deel kunnen gaan uitmaken van het probleem. “Innovatie wordt te vaak gebruikt om het systeem niet opnieuw te ontwerpen, maar om het huidige systeem sneller en schoner te laten draaien. Dat klinkt slim. Het voelt innovatief. Maar in werkelijkheid vertraagt het de diepgaande, structurele verandering die we nodig hebben.”

Biljana Pesalj

Ze beschrijft deze dynamiek als Greenwashing 2.0: de schijn van vooruitgang zonder echte transitie. Een sprekend voorbeeld is de afval-grondstofparadox: wanneer goedbedoelde recyclinginitiatieven uiteindelijk een fundamenteel extractieve, lineaire economie in stand houden. “We kunnen het ons niet veroorloven om vast te lopen in transitievalkuilen”, zegt Pesalj. “De klimaatcrisis, sociale fragmentatie en de ineenstorting van de biodiversiteit vereisen niet alleen betere bedrijven, maar ook andere bedrijven - en een ander economisch systeem.”

Van waarde-extractie naar waardecreatie

Bij het Lectoraat Circular Transition pakken Pesalj en haar team deze uitdagingen voortvarend aan. Hun onderzoeksagenda draait om één centrale vraag: Hoe komen we van waarde-extractie naar waardecreatie – sociaal, ecologisch en economisch – in de hele waardeketen?

Drie onderzoekslijnen vormen de leidraad voor deze missie:

1. De bottom line herdefiniëren - “We onderzoeken hoe bedrijven financiële, sociale en milieuprestaties in de loop van de tijd in evenwicht kunnen brengen”, legt Pesalj uit. Het doel is niet alleen om over duurzaamheid te rapporteren, maar om dit te verankeren in het bestuur en de strategische besluitvorming.
2. Van strategie naar systemen - “De ambitie groeit, maar de uitvoering hapert vaak.” Het team van Pesalj onderzoekt hoe bestaande instrumenten, van inkoop tot productontwerp, kunnen worden aangepast om duurzame resultaten op alle organisatieniveaus te ondersteunen.
3. Mensen empoweren - “Zonder mensen is er geen transitie”, zegt ze. Cultuur, leiderschap en prikkels moeten op elkaar worden afgestemd om duurzaam gedrag en creativiteit te bevorderen in alle afdelingen, sectoren en waardeketens.

Brainport: innovatie met blinde vlekken?

Nergens is dit urgenter dan in Brainport Eindhoven, een regio die bekend staat om zijn hightechinnovatie. Pesalj ziet gemiste kansen als het gaat om de circulaire economie en inclusieve welvaart. “Brainport heeft alle ingrediënten om voorop te lopen: talent, infrastructuur en sectoroverschrijdende partnerschappen. Maar we behandelen duurzaamheid nog steeds als een van de vele prioriteiten, in plaats van als de basis voor veerkracht en relevantie op de lange termijn.”

Het resultaat? “Versnipperde initiatieven, trage acceptatie en veel gepraat met te weinig slagkracht.”

Wat moet er nu gebeuren?

Volgens Pesalj is er vooruitgang alleen mogelijk als alle lagen van de samenleving zich inzetten:

• Nationale beleidsmakers moeten duurzaamheidsverslaglegging niet langer als bureaucratische rompslomp beschouwen, maar koppelen aan beleidsinstrumenten: marktwaardering, belastinghervorming, aanbestedingen en innovatiesubsidies.
• Bedrijven moeten duurzaamheid uit de CSR-silo halen en naar de directiekamer brengen. “Het moet de norm worden in inkoop, innovatiestrategie en samenwerking in de toeleveringsketen”, zegt Pesalj. Dat betekent ruimte creëren voor radicale langetermijninnovatie, niet alleen voor incrementele verbeteringen.
• Regionale ecosystemen moeten circulariteit en maatschappelijke waarde verankeren in clustersamenwerking, onderwijs en publiek-private partnerschappen.
• Kennisinstellingen moeten hun rol pakken door wetenschap, onderwijs en bedrijfsleven met elkaar te verbinden. “Als we niet in actie komen, slagen we er niet in de volgende generatie toe te rusten om deze verandering te leiden; we sturen ze een verouderd systeem in met verouderde instrumenten.”

Er zijn al bemoedigende voorbeelden van vooruitgang. “Bedrijven als ASML gaan verder dan alleen naleving”, zegt Pesalj. “En ik zie startups die pioniers zijn op het gebied van innovatieve circulaire modellen. Twaalf hogescholen hebben hun krachten gebundeld om een landelijke interdisciplinaire masteropleiding in duurzaamheidstransities te lanceren.”

Maar ze waarschuwt dat deze inspanningen niet marginaal mogen blijven. “Deze voorbeelden moeten van niche naar norm.”

Van rapporten naar echte verandering

“Duurzaamheidsverslaglegging is niet het doel op zich”, zegt Pesalj. “Het is een uitnodiging om na te denken en actie te ondernemen.” Pas wanneer de impact wordt gemeten en transparant wordt gemaakt, kan het echte werk beginnen: corrigerende, gezamenlijke maatregelen nemen.

En dat is volgens haar de essentie van echt leiderschap: niet wat er in rapporten staat, maar hoe organisaties ervoor kiezen om zichzelf en de economie om hen heen opnieuw uit te vinden.