AI en energietransitie: voorbij die verleidelijke optimalisatie

AI kan de energietransitie versnellen, maar ook vastzetten in oude groeilogica. In zijn essay Voorbij optimalisatie onderzoekt Marco Derksen de dubbele rol van kunstmatige intelligentie en introduceert hij een ‘transformatiematrix’ die laat zien waar ruimte ontstaat voor een regeneratief energiesysteem. Het essay werd geschreven in opdracht van het Nationaal Programma Regionale Energiestrategie.

De energietransitie is onvermijdelijk, maar haar koers staat nog lang niet vast. In zijn essay AI in de energietransitie: voorbij optimalisatie stelt digitaal strateeg en docent Marco Derksen de ongemakkelijke vraag: draagt kunstmatige intelligentie (AI) werkelijk bij aan een duurzame toekomst, of bevestigt ze vooral de logica van groei en efficiëntie die ons in de huidige problemen heeft gebracht?

“AI wordt vaak gepresenteerd als dé sleuteltechnologie om netten slimmer te maken, onderhoud te voorspellen en vraag en aanbod beter te balanceren,” schrijft Derksen. “Maar zolang we de onderliggende aannames niet bevragen, versterkt AI vooral het bestaande systeem.”

De optimalisatieparadox

Het essay staat bol van paradoxen. AI kan efficiënter maken wat er al is, maar precies daardoor kan ze ons ook gevangen houden in een systeem dat draait op extractie en overconsumptie. Derksen noemt dit de “optimalisatieparadox”: technologie die bedoeld is om problemen op te lossen, kan juist de problemen bestendigen als ze alleen wordt ingezet voor meer snelheid en lagere kosten.

Daarom pleit hij voor een stap verder: "voorbij optimalisatie". Dat betekent niet alleen slimmer doen wat we al deden, maar opnieuw ontwerpen vanuit andere aannames. Welke rol kan AI spelen in een energiesysteem dat niet alleen verduurzaming nastreeft, maar natuur en samenleving actief herstelt?

De transformatiematrix

Om die zoektocht concreet te maken introduceert Derksen de transformatiematrix. Daarmee laat hij zien hoe AI-toepassingen zich bewegen tussen twee assen: optimalisatie versus transformatie, en extractief versus regeneratief.

Een voorbeeld: AI die netcongestie slimmer oplost door energie beter te verdelen, zit aan de kant van optimalisatie. Het helpt het bestaande systeem soepeler te draaien, maar verandert niets aan de fundamentele logica. AI die burgers in staat stelt om samen lokaal eigendom op te bouwen in energiecoöperaties, opent daarentegen de weg naar regeneratie: een systeem dat niet alleen minder schaadt, maar actief bijdraagt aan veerkracht en herstel.

De matrix fungeert als denkkader: waar zetten we AI nu in, en waar zouden we AI anders kunnen positioneren?

De transformatiematrix bestaat uit twee assen. Horizontaal loopt de schaal van optimalisatie (efficiëntie en kostenreductie) via herontwerp (nieuwe processen en decentrale organisatie) naar regeneratie (ecologische integratie en sociale rechtvaardigheid). Verticaal beweegt de schaal van operationeel (dagelijkse uitvoering) naar tactisch (coördinatie en afstemming) en strategisch (langetermijnwaarden en systeemontwerp). © Marco Derksen

Schrijven in dialoog

Opvallend aan Derksens aanpak is dat hij het essay niet vanuit een ivoren toren schreef. Het denk- en schrijfproces speelde zich deels in het openbaar af, via zijn blog Koneksa Mondo en op LinkedIn. Daar legde hij ideeën, voorlopige concepten en vragen voor aan zijn netwerk. De reacties – instemmend, kritisch of aanvullend – voedden zijn eigen denken.

Zo groeide het essay uit tot meer dan een persoonlijke analyse: het werd een collectieve zoektocht, waarin Derksen zich liet uitdagen en inspireren door de vragen en inzichten van zijn lezers. Het resultaat is een tekst die niet alleen zijn eigen intellectuele ontwikkeling weerspiegelt, maar ook de gevoeligheden, zorgen en perspectieven van een bredere gemeenschap.

Methodiek en motivatie

Derksen is geen buitenstaander die vanachter een bureau speculeert. Met ruim 25 jaar ervaring als digitaal strateeg begeleidt hij organisaties bij digitale transformatie. De afgelopen jaren richt hij zich vooral op de publieke sector: onderwijs, zorg, overheid, veiligheid en waterschappen. Die praktijkervaring vormt de voedingsbodem van zijn essay.

Wat hem drijft? Volgens Derksen zelf de urgentie om voorbij de technologische hype te kijken. “Elke technologische revolutie vraagt om een nieuw institutioneel kader dat haar potentieel richting geeft,” schrijft hij, verwijzend naar econoom Carlota Perez. Zonder die institutionele vernieuwing wordt AI geen katalysator van systeemverandering, maar slechts een versneller van business as usual.

Voorbij de groeilogica

Centraal in het essay staat de vraag of AI de bestaande groeilogica versterkt, of dat ze de weg opent naar een regeneratief energiesysteem. Dat is een wezenlijk verschil. In het eerste geval wordt AI ingezet om energie goedkoper, sneller en schaalbaarder te maken, maar dan nog altijd binnen een economisch systeem dat structureel afhankelijk is van groei. In het tweede geval wordt AI ontworpen om waarden als herstel, eigenaarschap en veerkracht te versterken.

Daarmee beschrijft Derksen AI niet als het wondermiddel waar het zo vaak voor wordt geprezen, maar als spiegel van onze eigen keuzes. De technologie zelf is niet neutraal: ze krijgt betekenis binnen het systeem waarin we haar gebruiken.

Een uitnodiging tot anders denken

Met Voorbij optimalisatie wil Derksen meer doen dan technologische kansen opsommen. Hij biedt een methodiek om het denken over AI te kantelen: van optimalisatie naar transformatie, van extractie naar regeneratie.

Voor wie de energietransitie vooral door een technologische bril bekijken, is dat een prikkelende boodschap. AI kan ons inderdaad helpen sneller vooruit te komen. Maar de echte vraag is: vooruit in welke richting?